Эзэн Чингисийн сүлд, эцэг өвгөдийн минь шүтээн хадгалсан нутаг
Эзэн Чингисийн сүлд, эцэг өвгөдийн минь шүтээн хадгалсан нутаг
2006/05/31 - 03:12 — origo.mn Өдийд Хүйсийн говь их далай шиг цэлэлзэн зэрэглээтээд дээд нуруунд ногоо цухуйж амьдын диваажин Ар могойн зусландаа нүүхээр аль хэдийн зэхчихээд сууцгааж байгаадаа Баян-Уулынхан минь. Говь- Алтайн Баян-Уул сум өөрийн аймгийн Шарга, Дарви, Хөх морьт, Жаргалан , Ховдын Дарви, Завханы Дөрвөлжин сумуудтай хиллэдэг.
3000-аадхан хүнтэй хирнээ 500–аад мянган га нутагтай, 100 гаруй мянган малтай, уул, тал, говь хосолсон үзэсгэлэнт байгальтай.
Богд хаант засгийн үед Засагтхан аймгийн Баатар вангийн хошуу хэмээн нэрлэгдэж байсан энэ нутаг 1924 оноос Завханы Баян-Уул , 1942 оноос Говь-Алтайн Баян-Уул хэмээх болсон түүхийг товч боловч энд бас дурьдсугай.
Мин улсын хатгалгаар Халх, Ойрдуудын хооронд явагдсан байлдаан, самууны үеэр Их эзэн Чингэсийн цэргийн хар туг сүлдийг нэгэн хар азарга дэл сүүлэндээ чирч ирсэнийг манай нутгийнхан “Нуур могойн хүрээнд “ 1930- аад он хүртэл үе улиран хадгалж тахиж ирсэн түүхтэй. Иймээс ч Баатар вангийн хошууг Эзэн Чингисийн сүлд хадгалсан нутаг хэмээн нэрлэж ирсэн түүхтэй.
Баатар вангийн хошуу ноён Сономцэрэнгийн Базарваань аймагтаа төдийгүй улсдаа нэр цуугаа гаргасан лут хүн байсан. Түүнийг Богд хаан ихэд тоон дэргэдээ аван цэргийн яамны дэд сайд, Хүрээний бүх цэргийн ерөнхийлэн захирах сайдаар тохоон томилсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг.
Баян-Уул сүрлэг өндөр уулсын орон! Эцэг өвгөд минь ноён оргилд нь гарч тахилга үйлдэж сүсэглэн залбирч, шүншиглэн үлдээсэн Баянбогд, Чандмань хайрхан, сүрлэг өндөр өлийн даваа, Намын овоо минь чухам энэ сайхан мөнхийн нутагт шүтээн болон сүндэрлэж байгаа юм шүү дээ. Энэ нутгийн үр сад бид чинь өвгөдийн минь сүнс хоргодож байдаг, өвөлжөө бууц нь хүрэнтэн байдаг өндөр сүрлэг шүтээн уулстайгаа зүүдэндээ учирч жаргадаг билээ.
Манай сумын унаган хүү авъяаслаг яруу найрагч Ламжавын Мягмарсүрэн уул усаа бишрэн :
“Янгирын сүрэг шигээ
Хуйларсан улаан уулсын орон
Миний Алтай!
Аргалын эвэр шигээ
Архайж дархайсан оргилын чуулган
Миний Алтай !
Хадтай, устай хавцал хөндийг нь дүүрэн
Хөхөөн дуу хадна
Хөх ногоон хөвдрөн анхилна
Цастай цэцэгтэй цавчим уулсыг нь дамжин
Халтар тэх харайн дэгдэнэ
Хан бүргэд халин элнэ” хэмээн нүдэнд харагдтал найраг шүлгээрээ магтсан байдаг.
Ертөнцөд анх дуугаан хадааж мөрөө гаргаж дэгэж дэрвэж өссөн “Бичгийн амны “намаржаа минь, дэгдээхэй бага нас минь өөр хаана ч байхгүй, гагцхүү энэхүү өндөр хүрэн уулсын бэлд л бий! Шилбүүр унан хөл нүцгэн уралдаж, сартай шөнөөр цагаан мод хаян тоглож, чулуугаар гэр барин наадаж, саах нийлүүлж, хурга ишиг хариулж өссөн “ Ар могой “ дахь Алаг толгойн зуслан, Долооцны худаг чухамдаа Говь-Алтайн Баян-Уул сумд Бичгийн нурууны ноён оройд нь байдаг юм шүү!
Сэтгэл зүрхэндээ мөнхөд тээж, алсаас зорин очих бүрийдээ самсаа шархиран нулимс мэлмэрэн золгодог, бас дээр нь хөрвөөхөд тэнхээ сэлбэж нас нэмдэг ид шидтэй төрсөн бууцтай байна гэдэг зөвхөн нүүдэлчин бидэнд бурхнаас заяадаг нэгэн гайхамшиг ажээ.
Монгол эх орноо хайрлан бахархах сэтгэлийн хүчирхэг их мөрөн голын ширгэшгүй эх ундарга нь чухам энэ л алга дарам бууцнаас эхэлдэг нь маргашгүй үнэн билээ. Долоон настайдаа аавтайгаа хамт хээр морио унаад, даалимбан тэрлэгтэй, даавуун цүнхтэй номын аянд мордож ачтан багш М.Банзар, Д.Жүгдэрнамжил нартаа шавь орж эрдмийн шимийг хүртсэн сумын бага сургууль-эрдмийн их өргөө минь үе уламжлан эрдмийн буянаа түгээн өнгөжин жавхаажиж байгаа билээ.
Миний Монгол алдарт Гучин гурван говьтой! Гэхдээ л намартаа намираа хур шивнэн шивэрч, тааны толгой цэцэглэн анхилж, гандирсын зэрэглээ илбэдэн наадаж, ингэн тэмээний буйлаа эгшиглэн уянгалж байдаг алдарт Хүйсийн говь дэлхийд ганцхан, манай суманд л байдаг бөлгөө!
Л.Түдэв гуай манай сумын тухай нэгэнтээ магтан бичсэнийг уншихад үнэхээр бахдмаар байдаг.
Тэрээр хэлэхдээ: “Баян-Уул”гэдэг нэр яг л “Эрдэнэт”, “Оюу толгой” гэдэг шиг сонсогддог юм. Ард түмний хайрласан нэрэнд заавал нэг учир байдаг ёсоор хэрвээ уулыг “баян” гэсэн өргөмжлөлтэйгээр нэрлэсэн бол тэр уул яавч “баялаг” хадгалсан байж таарна. Тэр баялаг нь эрт орой хэзээ нэгэн цагт нээгдэж олны буянд нийлнэ гэдэгт эргэлзэх юун. Харин Баян-Уул сумын тухайд бол тэдний хамгийн том баялаг нь хүмүүс юм. Баян-Уулынхан хүн сайтай, ажилсаг, нөхөрсөг, эрдэм номтой, эртний уламжлалтай хүмүүс” гэсэн байдаг.
Нэг сонин зүйл ажиглагддаг. Сумаас төрсөн Хөдөлмөрийн баатрууд: Т.Дүйнхэр, Н.Дорж, Ш.Цэдэндорж нар бүгд алдарт Хүйсийн говийхон байхад, Эрдэмтэд: С.Гэрэлтуяа, С. Алтангэрэл, Б.Сарангэрэл, Ш. Жадамбаа, Д.Гомбосүрэн, Д.Амарсайхан, Д.Улам-оргил болон энэхүү өгүүллийг тэрлэгч миний бие, бас миний хүү Ж.Амарсанаа нарын 10-аад хүний ихэнх нь уулынхан байгаа. Энд миний бие нутгийнхнаа уул, говиор нь ялган зааглах атгаг санаа агуулсангүй. Харин өндөр уулс, өргөн говь минь аль аль нь өөр өөрийн өвөрмөц ид шидтэй юм шигээ л гэж өргөмжлөх гэсэн хэрэг.
Говь–Алтайн Баян-Уулынхан
“Засагт ханы хөх харчуул
Зангаа тавихгүй шаралхуу
Завилж суусан хоймортоо
Зайгаа тавихгүй шазруун” байдаг Алтайнхны нийтлэг зан төрхөөрөө бизнес, урлаг, спортод хаана ч, хэнтэй ч айхгүй өрсөлдөж, хүч авъяасаа сорьж, аймагтаа төдийгүй улсдаа, тив дэлхийд ч нэрээ гаргаж чаддаг улс.
Бизнесийн ертөнцөд гэхэд “Макс импекс” группын ерөнхийлөгч, хурдан хүлгүүдээрээ алдаршсан Дагвадоржийн Ганбаатар, түүний дүү Д. Цэрэнжигмэд, “Мон Со Баян” ХХК буюу “Хүч” бөөний худалдааны төвийн захирал Гомбын Доржпалам, “Тулга Алтай” ХХК-ийн захирал Лхагважавын Батжаргал , Хөтөлийн “Ган” ХХК-н захирал Жадамбаагийн Нармандах нарын зэрэг олон хүнийг хүмүүс андахгүй.
Таана хүмүүл ханхалсан талынхаа билчээрээс Улсын баяр наадмын торгон дэвжээ хүртэл хангарьдын дэвэлтээр дэвэн дэвсээр Улсын начины хүндтэй алдрыг хүртсэн Ц.Энхжаргал, Л.Отгонбаяр нарыг бөхөө хайрладаг Монголчууд сайн мэднээ. Сумын уугуул Сурмаажавын Гажид үндэсний сурын харвааны спортын мастер, улсын мэргэн цолтой. Түүний хүү Д.Баттулга, охин Д.Бадамханд, Д.Бадамцэцэг нар бас энэ төрлөөр спортын мастер. Хүү Баттулга нь дөрвөн настайдаа Улсын баяр наадмын хүүхдийн сурын харваанд түрүүлж байсан удаатай.
Манай сумынхан хурдан морь сайтай. Баян-Уулынхан аймгийн баяр наадамд морьд сойж очих л юм бол айраг, түрүү авдаг жамтай.
Улс орон зах зээлд шилжсэн эгзэгтэй он жилүүдэд нутгийн түмэн олон маань зах зээлийн болон зудтай хар шуургыг шамлан хөдөлмөрлөж учирсэн хохирлоо нөхөн сэлбэж чадлаа. Сүүлийн жилүүдэд мал сүрэг нь жил дараалан өсөж одоо мянгат малчныхаа тоогоор аймагтаа дээгүүрт явж байна.
Нутгаараа би бахархахын зэрэгцээ сэтгэл эмзэглүүлсэн зарим зүйлийг энд бас цухас дурьдахгүй байхын аргагүй.
Саяхан болтол сум маань төвдөө байнгын гэрэл цахилгаантай, туслах үйлдвэр, 10 жилийн сургуультай бум бужигнаж түм түжигнэсэн хөдөөдөө айл хот, адуу мал нь багтахгүй шахам багширсан ёстой л диваажингийн орон гэмээр нутаг байлаа.
Харин энэхүү “Зах зээл” гэж нэрлэсэн залуургүй нийгэмд “элгээр нь хэвтүүлэх ” гэгч сохор онолоор ямар ч бодлогогүй орсоны харгайгаар хүн ам нь цөөрч нэг л баргар, эл хульхан, сумын төвдөө харанхуй, ажилгүйчүүд хөлхсөн газар болсон нь нууц бишээ. Эзэн Чингэсийн сүлд, эцэг өвгөдийн шүтээн хадгалсан энэхүү ариун дагшин нутаг усандаа үнэнчээр үлдэж аж төрж амьдран суугаа уугуул нутгийн ах дүү та нар минь өнөө үеийн түр зуурын ороо бусгаа, цөвүүн цагийн өнгө аясыг нэр төртэй гэтлэн давж өнөр өтгөн болцгоож өнө удаан жаргахын ерөөлийг дэвшүүлье!
Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн нэгэнтээ хэлсэнчлэн “Оройд нь од мичид гялалзсан догшин сүрлэг уулс сүүхийн, их хэцийн омголон цагаан салхи сэнгэнэж” нүд алдам Хүйсийн говийн хөх ногооны униар суунаглаж байдаг “эгэл жирийн биш” төрөлх суманд минь та морилон очоорой.
2006/05/31 - 03:12 — origo.mn Өдийд Хүйсийн говь их далай шиг цэлэлзэн зэрэглээтээд дээд нуруунд ногоо цухуйж амьдын диваажин Ар могойн зусландаа нүүхээр аль хэдийн зэхчихээд сууцгааж байгаадаа Баян-Уулынхан минь. Говь- Алтайн Баян-Уул сум өөрийн аймгийн Шарга, Дарви, Хөх морьт, Жаргалан , Ховдын Дарви, Завханы Дөрвөлжин сумуудтай хиллэдэг.
3000-аадхан хүнтэй хирнээ 500–аад мянган га нутагтай, 100 гаруй мянган малтай, уул, тал, говь хосолсон үзэсгэлэнт байгальтай.
Богд хаант засгийн үед Засагтхан аймгийн Баатар вангийн хошуу хэмээн нэрлэгдэж байсан энэ нутаг 1924 оноос Завханы Баян-Уул , 1942 оноос Говь-Алтайн Баян-Уул хэмээх болсон түүхийг товч боловч энд бас дурьдсугай.
Мин улсын хатгалгаар Халх, Ойрдуудын хооронд явагдсан байлдаан, самууны үеэр Их эзэн Чингэсийн цэргийн хар туг сүлдийг нэгэн хар азарга дэл сүүлэндээ чирч ирсэнийг манай нутгийнхан “Нуур могойн хүрээнд “ 1930- аад он хүртэл үе улиран хадгалж тахиж ирсэн түүхтэй. Иймээс ч Баатар вангийн хошууг Эзэн Чингисийн сүлд хадгалсан нутаг хэмээн нэрлэж ирсэн түүхтэй.
Баатар вангийн хошуу ноён Сономцэрэнгийн Базарваань аймагтаа төдийгүй улсдаа нэр цуугаа гаргасан лут хүн байсан. Түүнийг Богд хаан ихэд тоон дэргэдээ аван цэргийн яамны дэд сайд, Хүрээний бүх цэргийн ерөнхийлэн захирах сайдаар тохоон томилсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг.
Баян-Уул сүрлэг өндөр уулсын орон! Эцэг өвгөд минь ноён оргилд нь гарч тахилга үйлдэж сүсэглэн залбирч, шүншиглэн үлдээсэн Баянбогд, Чандмань хайрхан, сүрлэг өндөр өлийн даваа, Намын овоо минь чухам энэ сайхан мөнхийн нутагт шүтээн болон сүндэрлэж байгаа юм шүү дээ. Энэ нутгийн үр сад бид чинь өвгөдийн минь сүнс хоргодож байдаг, өвөлжөө бууц нь хүрэнтэн байдаг өндөр сүрлэг шүтээн уулстайгаа зүүдэндээ учирч жаргадаг билээ.
Манай сумын унаган хүү авъяаслаг яруу найрагч Ламжавын Мягмарсүрэн уул усаа бишрэн :
“Янгирын сүрэг шигээ
Хуйларсан улаан уулсын орон
Миний Алтай!
Аргалын эвэр шигээ
Архайж дархайсан оргилын чуулган
Миний Алтай !
Хадтай, устай хавцал хөндийг нь дүүрэн
Хөхөөн дуу хадна
Хөх ногоон хөвдрөн анхилна
Цастай цэцэгтэй цавчим уулсыг нь дамжин
Халтар тэх харайн дэгдэнэ
Хан бүргэд халин элнэ” хэмээн нүдэнд харагдтал найраг шүлгээрээ магтсан байдаг.
Ертөнцөд анх дуугаан хадааж мөрөө гаргаж дэгэж дэрвэж өссөн “Бичгийн амны “намаржаа минь, дэгдээхэй бага нас минь өөр хаана ч байхгүй, гагцхүү энэхүү өндөр хүрэн уулсын бэлд л бий! Шилбүүр унан хөл нүцгэн уралдаж, сартай шөнөөр цагаан мод хаян тоглож, чулуугаар гэр барин наадаж, саах нийлүүлж, хурга ишиг хариулж өссөн “ Ар могой “ дахь Алаг толгойн зуслан, Долооцны худаг чухамдаа Говь-Алтайн Баян-Уул сумд Бичгийн нурууны ноён оройд нь байдаг юм шүү!
Сэтгэл зүрхэндээ мөнхөд тээж, алсаас зорин очих бүрийдээ самсаа шархиран нулимс мэлмэрэн золгодог, бас дээр нь хөрвөөхөд тэнхээ сэлбэж нас нэмдэг ид шидтэй төрсөн бууцтай байна гэдэг зөвхөн нүүдэлчин бидэнд бурхнаас заяадаг нэгэн гайхамшиг ажээ.
Монгол эх орноо хайрлан бахархах сэтгэлийн хүчирхэг их мөрөн голын ширгэшгүй эх ундарга нь чухам энэ л алга дарам бууцнаас эхэлдэг нь маргашгүй үнэн билээ. Долоон настайдаа аавтайгаа хамт хээр морио унаад, даалимбан тэрлэгтэй, даавуун цүнхтэй номын аянд мордож ачтан багш М.Банзар, Д.Жүгдэрнамжил нартаа шавь орж эрдмийн шимийг хүртсэн сумын бага сургууль-эрдмийн их өргөө минь үе уламжлан эрдмийн буянаа түгээн өнгөжин жавхаажиж байгаа билээ.
Миний Монгол алдарт Гучин гурван говьтой! Гэхдээ л намартаа намираа хур шивнэн шивэрч, тааны толгой цэцэглэн анхилж, гандирсын зэрэглээ илбэдэн наадаж, ингэн тэмээний буйлаа эгшиглэн уянгалж байдаг алдарт Хүйсийн говь дэлхийд ганцхан, манай суманд л байдаг бөлгөө!
Л.Түдэв гуай манай сумын тухай нэгэнтээ магтан бичсэнийг уншихад үнэхээр бахдмаар байдаг.
Тэрээр хэлэхдээ: “Баян-Уул”гэдэг нэр яг л “Эрдэнэт”, “Оюу толгой” гэдэг шиг сонсогддог юм. Ард түмний хайрласан нэрэнд заавал нэг учир байдаг ёсоор хэрвээ уулыг “баян” гэсэн өргөмжлөлтэйгээр нэрлэсэн бол тэр уул яавч “баялаг” хадгалсан байж таарна. Тэр баялаг нь эрт орой хэзээ нэгэн цагт нээгдэж олны буянд нийлнэ гэдэгт эргэлзэх юун. Харин Баян-Уул сумын тухайд бол тэдний хамгийн том баялаг нь хүмүүс юм. Баян-Уулынхан хүн сайтай, ажилсаг, нөхөрсөг, эрдэм номтой, эртний уламжлалтай хүмүүс” гэсэн байдаг.
Нэг сонин зүйл ажиглагддаг. Сумаас төрсөн Хөдөлмөрийн баатрууд: Т.Дүйнхэр, Н.Дорж, Ш.Цэдэндорж нар бүгд алдарт Хүйсийн говийхон байхад, Эрдэмтэд: С.Гэрэлтуяа, С. Алтангэрэл, Б.Сарангэрэл, Ш. Жадамбаа, Д.Гомбосүрэн, Д.Амарсайхан, Д.Улам-оргил болон энэхүү өгүүллийг тэрлэгч миний бие, бас миний хүү Ж.Амарсанаа нарын 10-аад хүний ихэнх нь уулынхан байгаа. Энд миний бие нутгийнхнаа уул, говиор нь ялган зааглах атгаг санаа агуулсангүй. Харин өндөр уулс, өргөн говь минь аль аль нь өөр өөрийн өвөрмөц ид шидтэй юм шигээ л гэж өргөмжлөх гэсэн хэрэг.
Говь–Алтайн Баян-Уулынхан
“Засагт ханы хөх харчуул
Зангаа тавихгүй шаралхуу
Завилж суусан хоймортоо
Зайгаа тавихгүй шазруун” байдаг Алтайнхны нийтлэг зан төрхөөрөө бизнес, урлаг, спортод хаана ч, хэнтэй ч айхгүй өрсөлдөж, хүч авъяасаа сорьж, аймагтаа төдийгүй улсдаа, тив дэлхийд ч нэрээ гаргаж чаддаг улс.
Бизнесийн ертөнцөд гэхэд “Макс импекс” группын ерөнхийлөгч, хурдан хүлгүүдээрээ алдаршсан Дагвадоржийн Ганбаатар, түүний дүү Д. Цэрэнжигмэд, “Мон Со Баян” ХХК буюу “Хүч” бөөний худалдааны төвийн захирал Гомбын Доржпалам, “Тулга Алтай” ХХК-ийн захирал Лхагважавын Батжаргал , Хөтөлийн “Ган” ХХК-н захирал Жадамбаагийн Нармандах нарын зэрэг олон хүнийг хүмүүс андахгүй.
Таана хүмүүл ханхалсан талынхаа билчээрээс Улсын баяр наадмын торгон дэвжээ хүртэл хангарьдын дэвэлтээр дэвэн дэвсээр Улсын начины хүндтэй алдрыг хүртсэн Ц.Энхжаргал, Л.Отгонбаяр нарыг бөхөө хайрладаг Монголчууд сайн мэднээ. Сумын уугуул Сурмаажавын Гажид үндэсний сурын харвааны спортын мастер, улсын мэргэн цолтой. Түүний хүү Д.Баттулга, охин Д.Бадамханд, Д.Бадамцэцэг нар бас энэ төрлөөр спортын мастер. Хүү Баттулга нь дөрвөн настайдаа Улсын баяр наадмын хүүхдийн сурын харваанд түрүүлж байсан удаатай.
Манай сумынхан хурдан морь сайтай. Баян-Уулынхан аймгийн баяр наадамд морьд сойж очих л юм бол айраг, түрүү авдаг жамтай.
Улс орон зах зээлд шилжсэн эгзэгтэй он жилүүдэд нутгийн түмэн олон маань зах зээлийн болон зудтай хар шуургыг шамлан хөдөлмөрлөж учирсэн хохирлоо нөхөн сэлбэж чадлаа. Сүүлийн жилүүдэд мал сүрэг нь жил дараалан өсөж одоо мянгат малчныхаа тоогоор аймагтаа дээгүүрт явж байна.
Нутгаараа би бахархахын зэрэгцээ сэтгэл эмзэглүүлсэн зарим зүйлийг энд бас цухас дурьдахгүй байхын аргагүй.
Саяхан болтол сум маань төвдөө байнгын гэрэл цахилгаантай, туслах үйлдвэр, 10 жилийн сургуультай бум бужигнаж түм түжигнэсэн хөдөөдөө айл хот, адуу мал нь багтахгүй шахам багширсан ёстой л диваажингийн орон гэмээр нутаг байлаа.
Харин энэхүү “Зах зээл” гэж нэрлэсэн залуургүй нийгэмд “элгээр нь хэвтүүлэх ” гэгч сохор онолоор ямар ч бодлогогүй орсоны харгайгаар хүн ам нь цөөрч нэг л баргар, эл хульхан, сумын төвдөө харанхуй, ажилгүйчүүд хөлхсөн газар болсон нь нууц бишээ. Эзэн Чингэсийн сүлд, эцэг өвгөдийн шүтээн хадгалсан энэхүү ариун дагшин нутаг усандаа үнэнчээр үлдэж аж төрж амьдран суугаа уугуул нутгийн ах дүү та нар минь өнөө үеийн түр зуурын ороо бусгаа, цөвүүн цагийн өнгө аясыг нэр төртэй гэтлэн давж өнөр өтгөн болцгоож өнө удаан жаргахын ерөөлийг дэвшүүлье!
Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн нэгэнтээ хэлсэнчлэн “Оройд нь од мичид гялалзсан догшин сүрлэг уулс сүүхийн, их хэцийн омголон цагаан салхи сэнгэнэж” нүд алдам Хүйсийн говийн хөх ногооны униар суунаглаж байдаг “эгэл жирийн биш” төрөлх суманд минь та морилон очоорой.
posted by erdene | 5:59 AM
|
0 comments
